02.09 Τα κυριότερα επαναστατικά κινήματα - Κλέφτες και Αρματολοί

• Υποκινούνταν κάποιες από αυτές από ξένες δυνάμεις που όταν πετύχαιναν μια καλή για τις ίδιες συμφωνία με τους Τούρκους αποσύρονταν από τον ελληνικό χώρο.
• Ήταν περιορισμένες σε κάποιες περιοχές και χωρίς οργάνωση, γι’ αυτό και αποτύγχαναν.

Περιοχές (όπως τα Ιόνια νησιά, η Μάνη και η Ήπειρος), όπου οι Τούρκοι δεν είχαν επιβάλει  την κυριαρχία τους γρήγορα επαναστάτησαν, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Οι Έλληνες προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τον πόλεμο των Τούρκων κατά των Βενετών ή άλλων Ευρωπαίων, αλλά δεν πέτυχαν  την απελευθέρωσή τους.

Την περίοδο αυτοί οι Μανιάτες, οι Κρητικοί και οι Κερκυραίοι όποτε έβρισκαν ευκαιρία ξεσηκώνονταν κατά των Τούρκων, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Το 1571 ένας ευρωπαϊκός στόλος, στον οποίο συμμετείχαν και ελληνικά καράβια πολέμησε τον τουρκικό στόλο ανοιχτά της Ναυπάκτου (στον Κορινθιακό Κόλπο). Οι Ευρωπαίοι (συμμετείχε και ο Ισπανός συγγραφέας Μιγκέλ Ντε Θερβάντες) πέτυχαν μεγάλη νίκη αλλά δεν υπήρχε συνέχεια.

Το 1600 ο Μητροπολίτης Λάρισας Διονύσιος ξεσήκωσε τους Έλληνες της ορεινής Θεσσαλίας. Το κίνημά του όμως απέτυχε και ο ίδιος διέφυγε στη Ρώμη και έπειτα στην Ισπανία ζητώντας ενισχύσεις. Εννέα χρόνια αργότερα επέστρεψε στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, παροτρύνοντας τους κατοίκους της Θεσπρωτίας να εξεγερθούν.

Το 1699 οι Βενετοί κατέλαβαν την Αθήνα και σχεδόν όλη την Πελοπόννησο. Δύο δεκαετίες αργότερα οι Τούρκοι ανακατέλαβαν αυτές τις περιοχές. Αυτή ήταν και η τελευταία φορά που οι Βενετοί έπαιξαν κάποιο ρόλο στην περιοχή της Ελλάδας.

Τον 18ο αιώνα ξεχωρίζουν οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι.

Ήδη από τα χρόνια της Άλωσης υπήρχαν διαδόσεις και θρύλοι για το «ξανθό γένος» του Βορρά που θα απελευθέρωνε τους Έλληνες.

Το 1770 οι αδελφοί Ορλώφ έφτασαν στη Μάνη με Ρώσους και Έλληνες στρατιώτες, ενώ παράλληλα ο πρόκριτος Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης ξεσήκωσε τα Σφακιά της Κρήτης.

Στη Ναυμαχία του Τσεσμέ (στη σημερινή Τουρκία, απέναντι από τη Χίο) ο ολιγάριθμος ορθόδοξος στόλος νίκησε τους Οθωμανούς, αλλά οι συγκρούσεις τερματίστηκαν με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774). Η συνθήκη αυτή είναι πολύ σημαντική, αφού η Ρωσία θεώρησε πως απέκτησε το δικαίωμα να παρεμβαίνει στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκειμένου να προστατεύσει τους Χριστιανούς που ζούσαν εκεί. Επίσης, οι Έλληνες έμποροι απέκτησαν το δικαίωμα να υψώνουν στα καράβια τους τη ρωσική σημαία.

Παρόμοια έδρασε και ο Λάμπρος Κατσώνης. Αυτός ήταν Έλληνας από τη Λιβαδειά και αξιωματικός του ρωσικού στρατού. Είχε δημιουργήσει έναν μικρό στόλο στο Αιγαίο και με ορμητήριο την Κέα έκανε επιθέσεις στα τουρκικά καράβια. Μαζί του πολεμούσε και ο Γεώργιος Ανδρίτσος, πατέρας του μετέπειτα ήρωα της Επανάστασης Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Στα τέλη του 18ου αιώνα το κίνημα του Διαφωτισμού αναπτέρωσε τις ελπίδες των Ελλήνων για απελευθέρωση. Έλληνες διαφωτιστές ήλπιζαν ότι οι Γάλλοι και συγκεκριμένα ο Ναπολέοντας θα ήταν αυτοί που θα βοηθούσαν.

Τελικά γύρω στα 1800 οι Έλληνες πείσθηκαν πως αν ήθελαν να απελευθερωθούν θα έπρεπε να βασιστούν στις δικές τους δυνάμεις και μόνο.

Οι Κλέφτες ήταν ένοπλοι Έλληνες που επειδή μισούσαν τους Τούρκους προτιμούσαν να ζούνε στην ύπαιθρο. Τα λημέρια τους ήταν επάνω σε απομονωμένες και δύσβατες περιοχές. Ήταν οργανωμένοι σε μικρές ομάδες και η καθεμια είχε τον δικό της αρχηγό (τον καπετάνιο) και δική της σημαία (μπαϊράκι). Ένιωθαν εχθρότητα για τους Τούρκους και για κάθε είδους εξουσία και γι αυτό ήταν αγαπητοί στον απλό λαό. Με τον καιρό έγιναν σύμβολο της αντίστασης των υπόδουλων Ελλήνων ενάντια στους κατακτητές.

Κλέφτες

Οι Τούρκοι για να φυλάγονται από τους Κλέφτες χρησιμοποιούσαν ένοπλους Έλληνες, πρώην κλέφτες, τους αρματολούς. Ωστόσο οι Αρματολοί, παρόλο που ήταν βοηθητικά στρατεύματα των Τούρκων, συνεργάζονταν συνήθως με τους κλέφτες. Παρατηρήθηκε έτσι το φαινόμενο, ιδιαίτερα κατά τους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας, πολλοί αρματολοί να εγκαταλείπουν τις θέσεις τους και να προσχωρούν στις τάξεις των Κλεφτών και πολλοί Κλέφτες να γίνονται Αρματολοί.

Φημισμένοι αρματολοί ήταν ο Γεώργιος Ανδρίτζος, ο Κατσαντώνης στη Ρούμελη, ο Νικοτσάρας στον Όλυμπο, οι Σουλιώτες Γεώργιος Μπότσαρης και Λάμπρος Τζαβέλλας και πολλοί άλλοι. Αρκετοί από τους γιους, τους συγγενείς ή τα πρωτοπαλίκαρα τους συμμετείχαν αργότερα στη Μεγάλη Επανάσταση του 1821.

Κατσαντώνης	Λάμπρος Τζαβέλας

02.09 Τα κυριότερα επαναστατικά κινήματα

Ορεσίβιος : Αυτός που κατοικεί στα ορεινά.

Περιηγητής : Έτσι αποκαλούνταν παλαιότερα όσοι ταξίδευαν. Αρκετοί περιηγητές κατέγραψαν έπειτα τις εντυπώσεις τους από το ταξίδι, όσα τους φάνηκαν σημαντικά, τις δυσκολίες και τα προβλήματα που συνάντησαν. Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές ταξίδεψαν στον ελληνικό χώρο και γενικότερα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την Τουρκοκρατία και συνέγραψαν βιβλία με τις εντυπώσεις τους, τα οποία αποτελούν σημαντικές ιστορικές μαρτυρίες.

Λημέρι : Το κρησφύγετο των Κλεφτών και των Αρματολών την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Μπαϊράκι : Λάβαρο, σημαία (από την τουρκική λέξη bayrak).

Αναπτερώνω : Ενθαρρύνω, εμψυχώνω, αναζωογονώ.

1. Οι ελπίδες των υπόδουλων Ελλήνων για την απελευθέρωση τους εναποτίθενται στους Ρώσους

«Ακόμα τούτ' την άνοιξι,
ραγιάδες*, ραγιάδες,
τούτο το καλοκαίρι,
καϋμένη Ρούμελη,
όσο να'ρθη ο Μόσκοβος*,
ραγιάδες, ραγιάδες,
να φέρη το σεφέρι*,
Μωρηά και Ρούμελη».

Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς. Ιστορικόν Δοκίμιον περί των προς αποτίναξιν του οθωμανικού ζυγού επαναστάσεων του ελληνικού έθνους (1453-1821), Αθήνα, 1869, σ. 449.

* ραγιάδες = υπόδουλοι

* Μόσκοβος = Ρώσος

* σεφέρι = στράτευμα

2. Η διάψευση των προσδοκιών των Ελλήνων για τις προθέσεις των Ρώσων

Οι στίχοι αυτοί του ιερέα Παπακυρίτση, που γράφηκαν το 1775, περιέχονται στη μελέτη του Ιωάννη Χασιώτη, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 220-221.

* δεν πάσκισε = δεν κατέβαλε προσπάθεια

* άφσι = άφησε

3. Ο Κολοκοτρώνης γράφει για τα επαναστατικά σχέδια των Ελλήνων

«Εις τα 1805 πηγαίνω εις την Ζάκυνθον. Ο Αυτοκράτωρ Αλέξανδρος κάμνει πρόσκλησιν διά να γραφθούν οι Έλληνες εις τα στρατεύματα. Κάμνομεν όλοι μια αναφορά, Σουλιώται, Ρουμελιώται και Πελοποννήσιοι, εις τον Αυτοκράτορα και του ζητούμεν βοήθειαν διά να ελευθερώσωμεν τον τόπον μας. Ο Αναγνωσταράς ενήργησε να γίνη η αναφορά... Ομιλώ με τον Αρχηγόν των Ρωσικών στρατευμάτων και με λέγει, ότι ο Αυτοκράτωρ τον διέταξε να παραδεχθή* εις την δούλευσιν* όσους θέλουν να έμβουν* και να υπάγουν* να κτυπήσουν τον Ναπολέοντα. Του αποκρίνομαι: "Όσον διά το μέρος μου, δεν εμβαίνω εις την δούλευσιν. Τι έχω να κάμω με τον Ναπολέοντα; Αν θέλετε όμως στρατιώτας διά να ελευθερώσωμεν την πατρίδα μας σε υπόσχομαι και πέντε και δέκα χιλιάδας στρατιώτας. Μια φορά εβαπτισθήκαμεν με το λάδι, βαπτιζόμεθα και μιαν με το αίμα και άλλην μιαν διά την ελευθερίαν της πατρίδος μας"».

Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Καταγραφή Γ. Τερτσέτη, επιμέλεια Τάσος Βουρνάς, Αθήνα 1983, σσ. 44-45.

* να παραδεχθή = να δεχθεί

* εις την δούλευσιν = στην υπηρεσία του

* να έμβουν = να μπουν

* να υπάγουν = να πάνε

4. Του Νικοτσάρα

«Ο Νικοτσάρας πολεμά με τρία βιλαέτια*,
τη Ζίχνα και το Χάντακα, το έρημο το Πράβι.
Τρεις μέρες κάνει πόλεμο, τρεις μέρες και τρεις νύχτες.
χιόνι έτρωγαν, χιόνι έπιναν και τη φωτιά βαστούσαν.
Τα παλικάρια φώναξε στες τέσσερες ο Νίκος:
«Ακούστε παλικάρια μου, ολίγα κι αντρειωμένα,
σίδερο βάλτε στην καρδιά και χάλκωμα στ' αστήθι,
αύριο πόλεμο κακό έχουμε με τους Τούρκους,
αύριο να πατήσουμε, να πάρουμε το Πράβι».
Το δρόμο πήραν σύνταχα* κι έφτασαν στο γεφύρι,
Ο Νίκος με το δαμασκί* τον άλυσό του κόφτει.
Φεύγουν οι Τούρκοι σαν τραγιά, πίσω το Πράβι αφήνουν».

Αλέξης Πολίτης (επιμ.), Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα 1973, σ. 58.

* βιλαέτια = επαρχίες

* σύνταχα = το πρωί

* δαμασκί = είδος σπαθιού. Εδώ πρόκειται για τσεκούρι

5. Τι ήταν οι κλέφτες

«Το "κλέφτης" ήτον καύχημα. Έλεγε "είμαι κλέφτης" και η ευχή των πατέρων ενός παιδιού ήτον να γίνη κλέφτης. Το "κλέφτης" εβγήκε από την εξουσία. Εις του πατρός μου τον καιρό, ήτον ιερό πράγμα να πειράξουν Έλληνα. Και όταν οι κλέπται ήρχοντο εις συμπλοκή με τους Τούρκους, όλοι οι γεωργοί άφηναν το ζευγάρι*, και επάγαιναν να βοηθήσουν τους κλέπτας. Εις τας ημέρας μου επειράζοντο* και Έλληνες ομοφρονούντες* με τους Τούρκους. Όταν ήλθε ο Ανδρούτσος, ο πατέρας του Οδυσσέως, εγνωρίσθηκα εις την Μάνη, και τον εσυντρόφευσα έως εις την Κόρινθο. Εις τον κατατρεγμό μας, διά δεκαπέντε ημέραις ούτε εκοιμώμεθα ούτε ετρώγαμε, εσώσαμε τα φουσέκια*, καθημέρα πόλεμο».

Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Καταγραφή Γ. Τερτσέτη, επιμέλεια Τάσος Βουρνάς, Αθήνα 1983, σ. 64.

* το ζευγάρι = τις αγροτικές εργασίες

* επειράζοντο = τιμωρούνταν

* ομοφρονούντες = αυτοί που συνεργάζονταν

* εσώσαμε τα φουσέκια = ξοδέψαμε τα πυρομαχικά

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου (Λεπάντο)

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) ανάμεσα στον ενωμένο στόλο των χριστιανικών κρατών της Δυτικής Ευρώπης και τους Οθωμανούς Τούρκους οδήγησε σε ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή του ναυτικού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στη ναυμαχία έλαβε μέρος και ο συγγραφέας του «Δον Κιχώτη" Μιγκέλ Ντε Θερβάντες.

Ο Νικοτσάρας

Ο Νικοτσάρας αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αρματολού, ο οποίος έγινε κλέφτης. Το 1794 διαδέχθηκε στην ηγεσία του αρματολικιού του Ολύμπου τον δολοφονημένο πατέρα του. Από το 1801 έως το φθινόπωρο του 1802, με ορμητήριο το Άγιο Όρος, πραγματοποίησε ναυτικές επιχειρήσεις κατά των Τούρκων. Το 1806 συμμετείχε επίσης ενεργά, στο πλευρό του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στις επιθέσεις εναντίον των Τούρκων, που οργανώθηκαν από τους Ρώσους στη Ζάκυνθο. Λίγο αργότερα συνεργάστηκε με τον Ρώσο ναύαρχο Δημήτριο Σινιάβιν στην Τένεδο και το Άγιο Όρος. Την ίδια περίοδο έδρασε στη Μακεδονία, δίνοντας δύο τριήμερες μάχες: την πρώτη στο βουνό Μένοικο κατά του βαλή της πόλης των Σερρών Ισμαήλ Μπέη και την δεύτερη στη γέφυρα του ποταμού Αγγίτη, κοντά στο Πράβι (σημερινή Ελευθερούπολη Καβάλας). Πέθανε τον Ιούνιο του 1807 στον Όλυμπο και ενταφιάστηκε στη Σκιάθο.

• Για ποιους λόγους απέτυχαν όλα τα επαναστατικά κινήματα πριν την Επανάσταση του 1821;
• Οι ξένες δυνάμεις βοήθησαν ουσιαστικά τους Έλληνες την περίοδο της Τουρκοκρατίας με βάση τα κείμενα των πηγών;
• Σε τι διέφεραν οι κλέφτες από τους αρματολούς;
• Με βάση την Πηγή 5, πώς αντιμετώπιζαν κατά την Τουρκοκρατία οι Έλληνες αγρότες τους κλέφτες;